ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Βιβλία υπό Κατοχή ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ της εορταστικής εκδήλωσης για την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου 1940 ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Παρασκευή 26 Οκτωβρίου 2018
Στοιχειοθεσία - Σελιδοποίηση: Δημήτρης Ι. Ζαζάς Μακέτα εξωφύλλου: Ειρήνη Μανουσάκη Διορθώσεις: Ελένη Μουζουράκη Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία: Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων © ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ & ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ e-mail: reference@parliament.gr ISBN: 978-960-560-163-8
Π Ρ Ο Γ Ρ Α ΜΜ Α Προσφώνηση Ιωάννης Σιαμπάνης Πρόεδρος του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής Ομιλία Δρ Μαρία Βλασσοπούλου Βιβλιοθήκη της Βουλής Προϊσταμένη της Μπενακείου Βιβλιοθήκης Θέμα: «Βιβλία υπό Κατοχή» ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ Γερανοί (παρ. Ρωσίας, στ. Γιάννης Ρίτσος) Federico Garcia Lorca (Θάνος Μικρούτσικος, στ. Νίκος Καββαδίας) Κορόιδο Μουσολίνι (Eldo di Lazzaro, στ. Γιώργος Οικονομίδης) Ο Θρήνος της Μάνας (Γιάννης Σπανός, στ. Ηλίας Σιμόπουλος) Γιούπι για – για (Πάνος Τζαβέλας, στ. Πάνος Τζαβέλας) Τα Λουστράκια(Μάνος Χατζιδάκις, στ. Νίκος Γκάτσος) Ο Μικρός Ήρως (Λουκιανός Κηλαηδόνης, στ. Λουκιανός Κηλαηδόνης) Ήλθεν ο καιρός (Σταύρος Ξαρχάκος, στ. Νίκος Γκάτσος) Ρωμιοσύνη (Μίκης Θεοδωράκης, στ. Γιάννης Ρίτσος) Εθνικός Ύμνος (Δ. Σολωμού, Ν. Μάντζαρου) Χορωδία: ΜΟΥΣΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΛΙΜΟΥ «Σύνολο Σύγχρονου Ελληνικού και Ξένου Δημοφιλούς Ρεπερτορίου» Υπεύθυνοι καθηγητές: Βασιλική Ζεπάτου, Γιάννης Μαλαφής
Στο Σύνολο Σύγχρονου Ελληνικού και Ξένου Δημοφιλούς Ρεπερτορίου, παίζουν: Βαγγέλης Αρμάος, Οδυσσέας Κολιούσης, Ηλιάνα Παρτάλη (τύμπανα-κρουστά) Ιωάννα Ματσούκα, Φωκάς Χριστούλας (πλήκτρα-πιάνο) Πηνελόπη Πιερρουτσάκου, Θοδωρής Μπουρίτης, Ματέο Κολιούσης, Άγγελος Δανιάς (κιθάρα) Ειρηλένα Δημητρακοπούλου (ηλ. μπάσο) Στεφανία Ευαγγελιστή, Γιώργος Δασκαλάκης, Παναγιώτης Παπαδημητριάδης Ελένη Δέδε (βιολί) Μαρία Μαλαφή (άρπα) Νίκη Ζωγράφου (βιολοντσέλο) Σταύρος Τρουπής (φαγκότο) Σταματία Φουρλεμάδη (τρομπέτα) Μυρσίνη Δημοπούλου (τρομπόνι) Γιώργος Αργυρόπουλος, Ιούλιος Σιούλας, Γιάννης Δρούλιας (μπουζούκια) Άγγελος Κοντορούσης (μαντολίνο) Σταυρούλα Μάλφα (σαντούρι) Tραγουδούν: Μαρία Αλαμανή, Μαριλένα Καραπατάκη, Σοφία Θέου, Σοφία Μπέλλια 6 ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία τέως Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κυρία Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι, AΠΟΤΕΛΕΙ ΜΕΓΑΛΗ ΤΙΜΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΥΛΛΟΓΟ ΤΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝτης Βουλής των Ελλήνων να διοργανώνει επί σειρά ετών την εορταστική εκδήλωση της επετείου της 28ης Οκτωβρίου 1940 στην ιστορική αίθουσα της Ολομέλειας, την αίθουσα του Διαλόγου, της Δημοκρατίας. Αυτές οι εκδηλώσεις μνήμης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου που άλλαξε καθοριστικά τον κόσμο, περιλαμβάνουν έναν κεντρικό λόγο με θέμα που προσεγγίζει την περίοδο αναδεικνύοντας τα σύγχρονα επιστημονικά ευρήματα και ρεύματα, προβάλλοντας όχι τόσο γνωστά ή και λησμονημένα γεγονότα. Ενσωματώνουν τα συμπεράσματα της νεότερης έρευνας ή ακόμα έχουν βιωματικό 7
χαρακτήρα, καθώς είναι οι γιαγιάδες και οι παππούδες μας που έζησαν τη φρίκη του πολέμου, τις στερήσεις και την πείνα της Κατοχής και την πολυπόθητη απελευθέρωση. Έτσι αποφεύγεται η επανάληψη, τα στερεότυπα και ανατροφοδοτείται το περιεχόμενο του εορτασμού. Τούτη τη χρονιά στην ομιλία θα γίνει αναφορά στο σκεπτικό και το περίγραμμα των εκδηλώσεων «12 Οκτωβρίου 1944. Η Αθήνα ελεύθερη» που αναπτύσσονται σε όλη την πόλη για τέταρτη χρονιά. Πρόκειται για μια διοργάνωση που στοχεύει να αναδείξει την επέτειο της απελευθέρωσης της πρωτεύουσας από τις ναζιστικές δυνάμεις Κατοχής, να αποτυπώσει τα δεινά του Πολέμου και της Κατοχής, και να αναδείξει τους αγώνες των Ελλήνων κατά του φασισμού. Με εκθέσεις, εκδηλώσεις λόγου, περιπάτους, παραστάσεις κάθε είδους, προβολές και εκπαιδευτικά προγράμματα αποσκοπεί να καταδείξει την προσήλωση των Ελλήνων στην ιδέα της ελευθερίας και της αντίστασης. Το κύριο θέμα του επετειακού λόγου επικεντρώνεται στη λειτουργία της Βιβλιοθήκης της Βουλής κατά τη διάρκεια της ναζιστικής Κατοχής. Υπό ποιους όρους λειτούργησε τα δύσκολα χρόνια; Πώς συνέβαλε στο ηθικό των ανθρώπων; Πώς εμπλουτιζόταν; Ποια βιβλία εκδόθηκαν τα χρόνια 1940-1944, ποια έφτασαν στη Βιβλιοθήκη και ποια από αυτά σώζονται έως τις μέρες μας; Όλα τα παραπάνω ερωτήματα, μετά την ενημερωτική εισαγωγή, θα αναπτύξει η Προϊσταμένη του Τμήματος Μπενακείου Βιβλιοθήκης της Διεύθυνσης της Βιβλιοθήκης της Βουλής, Δρ Μαρία Βλασσοπούλου. Πριν καλέσω την ομιλήτρια στο βήμα, θα ήθελα να παρουσιάσω το Μουσικό Σχολείο Αλίμου που συμμετέχει σήμερα στον επετειακό εορτασμό μας αλλά συμμετέχει δυναμικά με πρωτότυπα έργα, δημιουργία των μαθητών και μαθητριών του σχολείου, με κεντρικό άξονα την περίοδο της Κατοχής στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Η Αθήνα ελεύθερη». Εκεί, τα παιδιά ερμηνεύουν μουσικά έργα, χορεύουν, τραγουδούν, σκηνοθετούν, με άλλα λόγια ξεδιπλώνουν τα ταλέντα τους. Κλείνοντας, θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι ο Σύλλογός μας δείχνει έμπρακτα την ευαισθησία του σε όλους τους κοινωνικούς τομείς. Σχεδιάζει και προγραμματίζει δράσεις που δεν έχουν μόνον στο επίκεντρο τους εργαζόμενους της Βου8 ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
λής, αλλά απευθύνονται στις πιο δοκιμαζόμενες κοινωνικές ομάδες: τους πρόσφυγες, τους μετανάστες, τις γυναίκες και τα παιδιά, τους φυλακισμένους, μέσα στο πνεύμα της συμπαράστασης και της κοινωνικής αλληλεγγύης. Επιδιώκει συστηματικά να δίνει το παρών στα προβλήματα της καθημερινότητας. Συμμετέχει, στηριζόμενος στις δυνάμεις όλων, στα προβλήματα των συνανθρώπων μας. Καλώ στο βήμα την Δρ Μαρία Βλασσοπούλου. Αθήνα, 26 Οκτωβρίου 2018 Ιωάννης Σιαμπάνης Πρόεδρος του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής 9 ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
ΒΙΒΛΙΑ ΥΠΟ ΚΑΤΟΧΗ Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία τέως Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κυρία Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι, ΔΥΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗιστορία επέτειοι καθορίζουν τον μήνα Οκτώβριο. Από τη μια, η εθνική μας επέτειος που θεσπίστηκε στις 24 Οκτωβρίου 1944, λίγες ημέρες μετά την έλευση της κυβέρνησης Παπανδρέου στην ελεύθερη Αθήνα.1 Η 28η Οκτωβρίου αποτελεί αφορμή για να γιορτάζουμε τον ξεσηκωμό του λαού μας ενάντια στον φασισμό και την αποφασιστικότητά του να υπερβεί τις δυνάμεις του για να διασφαλίσει την ελευθερία του. Ένας ξεσηκωμός που οδήγησε στην πρώτη νίκη των Συμμάχων εναντίον των δυνάμεων του Άξονα 11
και αποτελεί έναν από τους πιο ισχυρούς συνεκτικούς κρίκους στην ιστορία των αγώνων του ελληνικού λαού για δημοκρατία, ελευθερία και δικαιοσύνη. Οι επέτειοι –είναι αλήθεια– είναι από τις πιο χειραγωγήσιμες έννοιες, καθώς η σημασία και το περιεχόμενό τους μεταβάλλονται μέσα στον χρόνο, εξυπηρετώντας, συνήθως, την επίσημη εκδοχή της ιστορίας. Εκείνο, ωστόσο, που κάνει αυτή την επέτειο ξεχωριστή είναι πως καθιερώθηκε στις συνειδήσεις του λαού μας πριν καθιερωθεί από την Πολιτεία. Η 28η Οκτωβρίου μέσα στα δύστηνα χρόνια της Κατοχής μετατράπηκε σε μέρα αντίστασης και τιμής, αρχικά στο Πανεπιστήμιο και μετά μπροστά στο Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη και στις προτομές του Σολωμού και των αγωνιστών του ’21. Από την άλλη, η επέτειος της 12ης Οκτωβρίου 1944, ημέρα της Απελευθέρωσης της Αθήνας από τους Γερμανούς ναζί κατακτητές, παραγκωνισμένη λόγω της ζοφερής πραγματικότητας του εμφυλίου που τη διαδέχτηκε και της αδυναμίας μας να έρθουμε αντιμέτωποι με τις πληγές μας, αναδεικνύεται, τα τελευταία χρόνια, σε μεγάλη γιορτή της πόλης. Η ιστορία καταδίκασε εκείνες τις λίγες ευτυχισμένες μέρες να γίνουν η συμπύκνωση μιας ιδεατής Ελλάδας, που παρά τους πόθους και τις θυσίες πολλών δεν έζησε παραπάνω από λίγα εικοσιτετράωρα. «Οι ήρωες», άλλωστε, είχε προβλέψει ο Σεφέρης, «προχωρούν στα σκοτεινά» («Τελευταίος σταθμός», στ. 95).2 Οι εκδηλώσεις «12 Οκτωβρίου 1944. Η Αθήνα Ελεύθερη», που διοργανώνονται από πέντε κορυφαίους φορείς της χώρας, συγκροτούν ένα δυναμικό πρόγραμμα δημόσιας ιστορίας και δίνουν ένα επιπλέον έναυσμα για να τιμηθούν εκείνοι που έμειναν πιστοί στα ιδανικά της δημοκρατίας και της ελευθερίας, να γίνει προσιτή στο πλατύ κοινό η γνώση της περιόδου, να προταχθεί ο αγώνας της μνήμης ενάντια στον αγώνα της λήθης.3 Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν, να αντισταθούμε στη λήθη ιχνηλατώντας την ιστορία της περιόδου της Κατοχής4 μέσα από τη λειτουργία και τις συλλογές της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων. Οξύμωρο, ίσως, να μιλάμε για Βιβλιοθήκη της Βουλής μέσα στην Κατοχή, από τη στιγμή που η Βουλή έχει καταλυθεί από το 1936, με την 12 ΜΑΡΙΑ ΒΛΑΣΣΟΠΟΥΛΟΥ
επιβολή της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά. Οξύμωρο αλλά αληθινό, αφού η Βιβλιοθήκη, στεγασμένη από την άνοιξη του 1936 στο κτήριο του Κοινοβουλίου (εξαιρείται η Μπενάκειος Βιβλιοθήκη που παραμένει στην Ανθίμου Γαζή),5 εξακολουθεί να υπάρχει και χωρίς Βουλή. Δεν γνωρίζουμε, όμως, το ακριβές πλαίσιο λειτουργίας ούτε το κοινό της, μέσα στα χρόνια της δικτατορίας και της Κατοχής. Πιθανόν και η Βιβλιοθήκη να επηρεάζεται από την εγκατάσταση στο κτήριο υπηρεσιών άλλων από εκείνες που προβλέπονταν με την ανακαίνιση των Παλαιών Ανακτόρων σε κτήριο Βουλής και Γερουσίας στα 1930· υπηρεσιών, δηλαδή, της μεταξικής δικτατορίας, η οποία μεταφέρει όλες τις αρμοδιότητες της Βουλής στην κυβέρνηση, διαλύει τις κοινοβουλευτικές υπηρεσίες και στεγάζει στο κτήριο του Κοινοβουλίου τμήματα της Ασφάλειας και την Αερολέσχη Ελλάδος. Υπηρεσιών, στη συνέχεια, κάτω από τις εντολές των Γερμανών και Ιταλών κατακτητών και των κυβερνήσεων συνεργασίας, που συγκεντρώνουν στον περιορισμένο χώρο του κτηρίου μεγάλο μέρος της διοίκησης, ώστε να ασκούν ευκολότερα τον έλεγχο.6 Σε ιταλικό οδηγό του 1941, πάντως, το κτήριο εμφανίζεται ως χώρος εγκατάστασης του πρωθυπουργού (των κυβερνήσεων συνεργασίας) και η Μπενάκειος Βιβλιοθήκη, όπως και η Βιβλιοθήκη του Μεγάρου της Βουλής, να λειτουργούν στην Ανθίμου Γαζή. Επιπλέον, δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς απογίνεται το προσωπικό της: εάν τα δεκατέσσερα άτομα που απασχολούνται σε αυτή το 1934,7 παραμένουν στην υπηρεσία και κατά την επόμενη δεκαετία. Ίσως και η Βιβλιοθήκη της Βουλής να υφίσταται κλυδωνισμούς από τα μέτρα που επιβάλλονται στο υπόλοιπο προσωπικό της Βουλής και του κτηρίου των Παλαιών Ανακτόρων επί Μεταξά με μια σειρά αναγκαστικών νόμων για μετακίνηση, απόσπαση σε άλλες υπηρεσίες του δημοσίου ή εθελουσία έξοδο, παρόλο που ο Θεμιστοκλής Σοφούλης, πριν παυτεί από τα καθήκοντά του ως Προέδρου της Βουλής τον Αύγουστο του ’36, είχε τονίσει πόσο σημαντικό ήταν να περισωθεί το ανθρώπινο δυναμικό της.8 Ίσως να επηρεάζεται από τον αναγκαστικό νόμο για την άρση της εντοπιότητας των δημοσίων υπαλλήλων, που δημοσιεύει η κυβέρνηση 13 ΒΙΒΛΙΑ ΥΠΟ ΚΑΤΟΧΗ
Τσουδερού στα Χανιά, όπου μετακινείται λίγες μέρες πριν την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα.9 Ίσως χάνει προσωπικό στον Πόλεμο ή στις κακουχίες της Κατοχής. Και το υλικό που εισάγεται; Επηρεάζεται και αυτό; Ας μην ξεχνάμε ότι από το 1936 η μεταξική δικτατορία «καθοδηγεί» το εκδοτικό έργο σε μεγάλο βαθμό· υποστηρίζει τις προπαγανδιστικές εκδόσεις και επιβάλλει αυστηρό καθεστώς λογοκρισίας σε αντεθνικά, επικίνδυνα έντυπα. 450 τίτλοι περίπου απαγορεύονται (ανάμεσά τους ο Επιτάφιοςτου Περικλή και η Αντιγόνητου Σοφοκλή), ενώ τις πρώτες εβδομάδες από την επιβολή της χιλιάδες βιβλία που θεωρούνται μιασματικάκατάσχονται από εκδοτικούς οίκους, βιβλιοπωλεία και βιβλιοθήκες και παραδίνονται στην πυρά σε πολλές πόλεις της Ελλάδας, όπως στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και τον Πειραιά.10 Μία ανατριχιαστική πρακτική που προϊδεάζει για την εφιαλτική συνέχεια και συστηματικά ακολουθείται τη δεκαετία αυτή από τους ναζί στη Γερμανία και τα φασιστικά καθεστώτα στην Ιταλία και την Ισπανία. Προφανώς, η Βιβλιοθήκη της Βουλής δεν βγαίνει αλώβητη από τις δύσκολες συνθήκες της δικτατορίας και της Κατοχής, αλλά επιβιώνει, όπως δείχνει το «Βιβλίον Δωρεών» που περιλαμβάνεται στο Αρχείο της Βιβλιοθήκης και που θα αποτελέσει κεντρικό σημείο της σημερινής παρουσίασης. Το Βιβλίο αυτό αποτυπώνει τις εισαγωγές σε καθημερινή βάση. Να επισημάνουμε ότι με νόμο του Μεταξά, που αντικαθιστά παλιότερους σχετικούς νόμους, κάθε τυπογράφος, λιθογράφος, συγγραφέας ή εκδότης υποχρεώνεται να καταθέσει δύο αντίτυπα του έργου του στην Εθνική Βιβλιοθήκη, ένα στη Βιβλιοθήκη της Βουλής και ένα σε βιβλιοθήκη της περιφέρειας που πραγματοποιήθηκε η έκδοση, αν είναι άλλη από την Αθήνα.11 Η υποχρέωση αυτή, ωστόσο, φαίνεται πως δεν τηρείται πάντα, ούτε συστηματικά ούτε έγκαιρα.12 Πόσο αντιπροσωπευτικό της πνευματικής παραγωγής της εποχής είναι το Βιβλίο Δωρεών;13 Καταρχήν, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πόσα από τα βιβλία που γράφονται στην Κατοχή φτάνουν στο τυπογραφείο.14 Το λιγοστό χαρτί, οι εξασθενημένοι εργάτες, η λογοκρισία και τα τυπο14 ΜΑΡΙΑ ΒΛΑΣΣΟΠΟΥΛΟΥ
γραφεία που παρακολουθούνται για τυχόν παράνομη, αντιστασιακή δραστηριότητα αποτελούν βασικούς λόγους ανάσχεσης της εκδοτικής δραστηριότητας στα πρώτα χρόνια της Κατοχής. Σε κάποιες περιπτώσεις η χειρόγραφη παράδοση καλύπτει το κενό, σε κάποιες άλλες η ζωή των κειμένων εξαντλείται στην απαγγελία σε στενό κύκλο, κυρίως σε συγκεντρώσεις (τα γνωστά «πάρτυ») που οργανώνονται από αντιστασιακές ομάδες για σκοπούς οικονομικούς και ψυχαγωγικούς. Ένας αρκετά παλιός κατάλογος αναφέρει πως το 1941 εισάγονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη 399 βιβλία, 241 βιβλία το 1942, 729 βιβλία το 1943 και 995 βιβλία το 1944.15 Ούτε μπορούμε να γνωρίζουμε πόσα από αυτά τα βιβλία που εκδίδονται φτάνουν στη Βιβλιοθήκη της Βουλής. Ακόμη κι έτσι, όμως, στο Βιβλίο Δωρεών, οι αριθμοί είναι ενδεικτικοί και μπορούμε να υποστηρίξουμε πως σε ένα βαθμό «καταγράφουν τις τάσεις». Το 1941, λοιπόν, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής εισάγονται 703 βιβλία, τα 311 έως τα μέσα Απριλίου, πριν από την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα. Το 1942 οι εισαγωγές κατακρημνίζονται σε 315 βιβλία. Το 1943 εισάγονται 808 βιβλία και το 1944 555 βιβλία. Έχει τη σημασία του ότι το χρονικό διάστημα Ιανουαρίου-Οκτωβρίου 1944 καταγράφονται 506 βιβλία, 46 βιβλία τον Νοέμβριο και μόλις 3 τον τραγικό Δεκέμβρη. Για να καταλάβουμε την τάξη μεγέθους, προσθέτω ότι τη χρονιά πριν την κήρυξη του Πολέμου, το 1939, είχαν εισαχθεί 3.175 και το 1946 1.708 βιβλία. Να σημειωθεί ότι στο Βιβλίο Δωρεών το έτος εισαγωγής του βιβλίου δεν ταυτίζεται πάντα με το έτος έκδοσής του, γεγονός που εξηγεί και τις αποκλίσεις στους αριθμούς εισαγωγών Εθνικής Βιβλιοθήκης και Βιβλιοθήκης της Βουλής. Διατρέχοντας, λοιπόν, τις σελίδες που αναφέρονται στα βιβλία που κατατίθενται στην Κατοχή φαίνεται ότι η Βιβλιοθήκη διατηρεί τον γενικό της χαρακτήρα που είχε καθιερωθεί από τα τέλη του 19ου αι., αφού και την περίοδο αυτή εισάγονται βιβλία πολλών διαφορετικών κατηγοριών από ιατρική έως λογοτεχνία και από οικονομικά έως θεολογία. Από το σύνολο αυτών των βιβλίων, και όχι πάντα με κριτήριο την πο15 ΒΙΒΛΙΑ ΥΠΟ ΚΑΤΟΧΗ
σότητα, ξεχωρίζω πέντε κατηγορίες που σχετίζονται απόλυτα με τη συγκυρία του Πολέμου και ξετυλίγονται παράλληλα με σχετικά γεγονότα και στιγμιότυπα. Σε αυτή την περιήγηση, βιβλία που βρήκαν έγκαιρα τον δρόμο τους στη Βιβλιοθήκη μας συναντούν κάποιες φορές βιβλία ή άλλα τεκμήρια που έφτασαν μεταπολεμικά. Μέσα σε αυτή τη συνάφεια, μαθαίνουμε περισσότερα στοιχεία για το τι παραγόταν και τι έφτανε στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, ενώ αναδύονται εναργέστερα ψηφίδες για τις συλλογικές ιδεολογίες της εποχής. Α. Μια σειρά βιβλίων που κατατίθενται από το 1941 και εξής αναφέρονται στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο. Βιβλία που καταγράφουν πρόσφατες αναμνήσεις από την πάνδημη συμμετοχή του ελληνικού λαού, στιγμές από το μέτωπο, ηρωικά εμβατήρια για απλούς στρατιώτες που δημιούργησαν το δικό τους, σύγχρονο έπος, στα βουνά της Αλβανίας. Βιβλία όπου το πένθος και ο φόβος νικιούνται από την αισιοδοξία για την επόμενη μέρα, από την εθνική υπερηφάνεια για το ακατόρθωτο που έγινε εφικτό, για τη νίκη του Δαυίδ εναντίον του Γολιάθ, την πρώτη νίκη παγκοσμίως κατά των δυνάμεων του Άξονα. Βιβλία που αντανακλούν, βέβαια, και την προπαγάνδα των πρώτων μηνών του Πολέμου, όπως οργανώνεται από τη δικτατορία του Μεταξά.16 Τον ίδιο σκοπό, άλλωστε, εξυπηρετεί το κινηματογραφικό και φωτογραφικό υλικό της μεταξικής δικτατορίας, που, ανάμεσα σε άλλα πολύ σημαντικά για την περίοδο τεκμήρια, κατατέθηκε στη Βιβλιοθήκη μας από την οικογένεια Μεταξά. Το υλικό προσφέρθηκε στη συγκυρία μιας άλλης δικτατορίας, της απριλιανής, με στόχο την ίδρυση σε χώρο της Μπενακείου Βιβλιοθήκης ενός Μουσείου Μεταξά το 1972.17 Την τόνωση του ηθικού και την ψυχική ανάταση των στρατιωτών επιδιώκουν στους μήνες που διαρκεί ο ελληνο-ιταλικός πόλεμος και έντυπα με πιο εύθυμο χαρακτήρα, όπως η Πολεμική Σάτυρα(sic), ευθυμογραφικό τεύχος που διανέμεται δωρεάν στους στρατιώτες και περιέχει χρονογραφήματα, σκίτσα, ποιήματα, ανέκδοτα εμπνευσμένα κατεξοχήν «από την κωμικότητα της ιταλικής νοοτροπίας» και με τον 16 ΜΑΡΙΑ ΒΛΑΣΣΟΠΟΥΛΟΥ
Μουσολίνι στο επίκεντρο της χλεύης και της σάτιρας. Αυτή η έκδοση συμπληρώνει σκίτσα που κυκλοφορούν σε πολλές εφημερίδες της ίδιας εποχής εξευτελίζοντας τον εχθρό και αποτυπώνει το πνεύμα αντίστοιχων λαϊκών επιθεωρήσεων που παίζονταν στα θέατρα της Αθήνας πριν από τον Απρίλιο του 1941 (Φινίτο Μπενίτο, Μπόμπα του 1941, Το τσαρούχι, Μπράβο Κολονέλο, Κορόιδο Μουσολίνι).18 Γρήγορα, όμως, το γέλιο παγώνει και οι μουσικές σταματούν. Η κατάρρευση του μετώπου, η συνθηκολόγηση και η τριμερής Κατοχή της Ελλάδας μετατρέπει τη λαμπερή, αναγκαστική πολεμική περίοδο σε βάρβαρη σκλαβιά. Αναγκάζει τους στρατιώτες-νικητές να επιστρέψουν από το μέτωπο, να στοιβαχτούν στην Αθήνα εγκαταλελειμμένοι, ταπεινωμένοι, με σοβαρές σωματικές βλάβες. Και αυτοί, οι ανάπηροι του αλβανικού μετώπου, συνδέουν τον αγώνα στα βουνά της Αλβανίας με την αντίσταση στους δρόμους της Αθήνας. Η πλειοψηφία τους συμμετέχει στο ΕΑΜ, κατεβαίνει σε πορείες, οργανώνει απεργίες, γίνεται ένα πρωτοπόρο κομμάτι της Ελληνικής Αντίστασης που αντιμετωπίζεται με εχθρότητα από τις κατοχικές κυβερνήσεις, φυλακίζεται και αποτελεί -μαζί με τους πολιτικούς κρατούμενους- μία μόνιμη δεξαμενή που τροφοδοτεί τους Γερμανούς ναζί και τους Έλληνες συνεργάτες τους με κρατούμενους προς εκτέλεση.19 Β. Περνώντας από τον Πόλεμο στην Κατοχή, η δεύτερη κατηγορία βιβλίων που ξεχωρίζει στο Βιβλίο Δωρεών της Βιβλιοθήκης της Βουλής είναι μία σειρά γερμανο-ελληνικών και ιταλο-ελληνικών λεξικών και οδηγών τσέπης. Οι βρετανικές δυνάμεις έχουν αποχωρήσει, αν και ένας σημαντικός αριθμός τους έχει εγκλωβιστεί στην κατεχόμενη Ελλάδα, και η χώρα στο τέλος της άνοιξης του 1941 κατακλύζεται από Ιταλούς, Γερμανούς και στα βόρεια Βούλγαρους στρατιώτες. Ο Τύπος, που τους τέσσερις πρώτους μήνες του 1941 δημοσίευε αγγελίες για αγγλο-ελληνικές εκδόσεις χρήσιμες στις εν Ελλάδι αγγλικές δυνάμεις και για την ανάγκη επάνδρωσης δημοσίων υπηρεσιών (υφυπουργείο Δημοσίας Ασφαλείας) με Άγγλους διερμηνείς, γεμίζει με αγγελίες για την εκμά17 ΒΙΒΛΙΑ ΥΠΟ ΚΑΤΟΧΗ
θηση γερμανικών, για την ανάγκη γερμανομαθών υπαλλήλων, για ελληνο-γερμανικά μεταφραστικά γραφεία και, βέβαια, με διαφημίσεις γερμανικών εταιρειών, π.χ. της εταιρείας Allianz Mannheim, που παρέχει ασφαλιστικές υπηρεσίες εν μέσω πολέμου και βομβαρδισμών, και της εταιρείας J. Jiele, που παράγει το χρήσιμο για την παιδική διατροφή εκχύλισμα βύνης Μαλτς Έξτρακτ -Maltzextrakt. Στο πλαίσιο αυτό, λεξικά και οδηγοί για τις δυνάμεις του κατακτητή φαίνεται να αποτελούν εκδοτικό στόχο, κυρίως, κατά τους πρώτους μήνες της Κατοχής. Από τα τέλη Μαΐου έως τα τέλη Ιουλίου 1941 στη Βιβλιοθήκη της Βουλής εισάγονται 25 λεξικά (23 νέες εκδόσεις)· μόνο τα δύο από αυτά είναι αγγλο-ελληνικά. Τα νέα λεξικά προορίζονται κυρίως για τους Ιταλούς και Γερμανούς στρατιώτες, περιέχουν λέξεις καθημερινής χρήσης (όπως η ώρα, τα χρώματα) και φράσεις, διατυπωμένες με μία ευγένεια που βρίσκεται σε αντίστιξη με τη σκληρότητα του κατακτητή. Ενδιαφέρον, όμως, έχει ότι παρέχουν στοιχεία για την καθημερινή ζωή των στρατιωτών στην πρωτεύουσα και αποτελούν ένα «τοπογραφικό» διάγραμμα για την Αθήνα της περιόδου. Λεξιλόγιο και πληροφορίες για ξενοδοχεία, καφενεία, ζυθοπωλεία, για εστιατόρια και ζαχαροπλαστεία, για κουρεία, νοσοκομεία, φαρμακεία, για χώρους αναψυχής. Πληροφορίες για δρομολόγια λεωφορείων, αρχαιολογικούς χώρους, βιβλιοθήκες και σημαντικά κτήρια της πόλης. Και μαζί με αυτά λεξιλόγιο και ειδικές εκδόσεις που απευθύνονται κυρίως σε Ιταλούς στρατιώτες, για χαιρετισμούς και «γνωριμίες» με γυναίκες, όπως το Il libro d’amore del soldato italiano in Grecia.20 Εκδόσεις που δίνουν έμφαση στο φλερτ και την ερωτική σχέση –οπότε και το λεξιλόγιο διαφοροποιείται– με φράσεις από «καλημέρα ωραία δεσποινίς», «ελάτε να κάνουμε έναν περίπατο», «έχετε ωραία μάτια», μέχρι «μου επιτρέπετε να φιλήσω αυτό το στόμα», «η αμφιβολία κάνει τον άνθρωπο δυστυχή», «σε ποθώ»· με λεξιλόγιο για το σώμα της γυναίκας, για τα αντικείμενα που φορά και κρατά, και με λέξεις αμφιβόλου χρησιμότητας σχετικές με συναισθηματικές και ηθικές έννοιες, όπως η μελαγχολία, η απελπισία, η υποψία, η ελπίς, η υπόληψη, η αθωότης. Τα λεξικά αυτά φέρνουν στο 18 ΜΑΡΙΑ ΒΛΑΣΣΟΠΟΥΛΟΥ
μυαλό τη δημόσια διαπόμπευση και τον εξευτελισμό στον οποίο υποχρεώθηκαν εκατοντάδες (ίσως και χιλιάδες) γυναίκες που κατηγορήθηκαν ότι είχαν συνάψει σχέσεις με τους κατακτητές στην Ευρώπη. Φέρνουν, επίσης, στο μυαλό την ελληνική εκδοχή, όπως περιγράφεται σε ένα πολύ κατοπινό μυθιστόρημα, στη Μητέρα του Σκύλουτου Παύλου Μάτεσι, το οποίο αναφέρεται στη σύζυγο αγνοουμένου στην Αλβανία, που, βάζοντας πάνω από όλα την επιβίωση των παιδιών της, παραδίνεται ερωτικά στον εχθρό, με αποτέλεσμα τη δημόσια διαπόμπευσή της στην Απελευθέρωση.21 Γ. Μια τρίτη κατηγορία αποτελούν βιβλία αποκρυφισμού και μαγείας του εκδοτικού οίκου «Βιβλιοθήκη της Σφιγγός», που κατατίθενται όλα μαζί τον Ιανουάριο του 1943 από τον ιδρυτή και μεταφραστή των εκδόσεων Πέτρο Γκράβιγγερ. «Εδώ στον τόπο μας η αρρώστεια αυτή έχει εκδηλωθή πριν από πολλά χρόνια. Και τόσο πολύ, φαίνεται, έχει πιάσει ώστε υπάρχει στην Αθήνα και ειδικό βιβλιοπωλείο αποκρυφισμού και εσωτερισμού, που κάνει χρυσές δουλειές», σχολιάζει ο Κώστας Βάρναλης.22 Βιβλία που μιλούν για τη μαγική γλώσσα, τη δύναμη των αριθμών και τον μυστικισμό, βιβλία που θεωρούν «αδύνατη και μάταιη κάθε προσπάθεια μετασχηματισμού της πραγματικότητας με την επέμβαση της ανθρώπινης θελήσεως».23 Βιβλία που προτείνουν μια ύπουλη φυγή και επιδιώκουν να αδρανοποιήσουν την αντίδραση ευάλωτων κοινωνικών στρωμάτων απέναντι στο κακό, σε μία περίοδο που φουντώνει η αντίσταση στις πόλεις και μεγάλες μάζες του πληθυσμού οργανώνονται για να πολεμήσουν τον κατακτητή. Μέσα από την καθημερινή του στήλη «Τέχνη και Ζωή» στην εφημερίδα Πρωΐα, ο Βάρναλης ηγείται της μάχης και κονιορτοποιεί με δυναμισμό και χιούμορ τις κοσμοσωτήριες λύσεις που ευαγγελίζονται οι σχετικές εκδόσεις. Νέα ανάγνωση αυτής της δωρεάς θα μπορούσε να προκύψει, μετά τον συσχετισμό αποκρυφισμού και ναζισμού που έχουν αναδείξει σύγχρονες έρευνες. 19 ΒΙΒΛΙΑ ΥΠΟ ΚΑΤΟΧΗ
Δ. Μια τέταρτη κατηγορία βιβλίων σχετίζεται με ζητήματα της σκληρής καθημερινότητας του Πολέμου και της Κατοχής. Έντυπα με παρατηρήσεις για τα κρυοπαγήματα, επιστημονικές οδηγίες για τη χειρουργική του πολέμου, για τον προληπτικό εμβολιασμό κατά της επιδημικής δυσεντερίας, πρακτικές συμβουλές για το πλέξιμο, για τη διατήρηση τροφίμων ή για τη δημιουργία λαχανόκηπου καταγράφουν τρόπους αντιμετώπισης μιας απρόβλεπτης πραγματικότητας. Μέσα σε λίγους μήνες χιλιάδες κάτοικοι της Αθήνας βιώνουν τη ριζική αλλαγή στον τρόπο ζωής τους: η έλλειψη τροφίμων και καυσίμων, η επίταξη των μέσων μεταφοράς και οι ζημιές στο οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, οι ατέλειωτες ουρές και οι πολύωρες πεζοπορίες, οι κλοπές και οι ληστείες, οι σκληρές καιρικές συνθήκες, η μαύρη αγορά και ο πληθωρισμός μετατρέπουν την καθημερινότητά τους σε πραγματικό εφιάλτη. Αρκεί να αναφέρουμε ότι στην αρχή του Πολέμου οι καθημερινές εφημερίδες στοιχίζουν 2 δρχ. και στο τέλος του το κόστος τους είναι ένα δισεκατομμύριο. Το πιο μαύρο όμως σκηνικό, που άφησε ανεξίτηλα τα ίχνη του στον λαό και στις νοοτροπίες της ελληνικής κοινωνίας μέχρι και σήμερα, δημιουργείται από την πείνα. «Έτυχε μέρα, μέρα μεσημέρι, που για να πας από την πλατεία της Ομόνοιας στο Σύνταγμα, στο κέντρο της πρωτεύουσας, έπρεπε να σταματάς κάθε λίγο, για να μη σκοντάψεις πάνω στους πεθαμένους της πείνας», γράφει ο Θράσος Καστανάκης στην εισαγωγή του βιβλίου 1941. Η Μάχη της Πείνας.24 Έκδοση που τυπώνεται ένα χρόνο μετά το τέλος του πολέμου, οπότε και εισάγεται στη Βιβλιοθήκη. Έκδοση φιλοτεχνημένη από τη ζωγράφο Ελένη ΘεοχάρηΠεράκη, εικαστικό που εισήγαγε το κουκλοθέατρο στην Ελλάδα, δίνοντας παραστάσεις σε νοσοκομεία και εστίες συσσιτίων της κατοχικής Αθήνας. Η πείνα, πανταχού παρούσα... Αποκαλυπτικές είναι οι αφηγήσεις για την εξαθλίωση και την απόγνωση, για τις αποσπασματικές προσπάθειες επιβίωσης, αλλά και για το επακόλουθα αναδυόμενο μεγαλειώδες αντιστασιακό κίνημα, όχι μόνο σε λογοτεχνικά βιβλία αλλά και σε αρκετά ημερολόγια της Κατοχής, που κρατιούνται άλλοτε πιο άτακτα κι άλλοτε πιο συστηματικά, 20 ΜΑΡΙΑ ΒΛΑΣΣΟΠΟΥΛΟΥ
μα πάντα στα κρυφά, και στο σύνολό τους βλέπουν το εκδοτικό φως μετά την Απελευθέρωση, οπότε και φτάνουν στη Βιβλιοθήκη της Βουλής.25 Αποκαλυπτικά, όμως, είναι και βιβλία που εισάγονται μεν μεταπολεμικά, αλλά εκδίδονται μέσα στον Πόλεμο, όπως Η Κόλαση των παιδιών της Λιλίκας Νάκου26 και η ξενόγλωσση έκδοση Starvation in Greece,27 με φωτογραφίες και κείμενα που έφυγαν κρυφά από την Ελλάδα και εκδόθηκαν στο εξωτερικό για να ευαισθητοποιήσουν τους ξένους σχετικά με το τεράστιο επισιτιστικό πρόβλημα που αντιμετώπιζε η χώρα. Τη δική του κραυγή αγωνίας για τα δεινά που προκαλεί η Κατοχή υψώνει Μέσ’ από τα τείχηο λογοτέχνης Σωτήρης Σκίπης, στην ομώνυμη ποιητική του αφήγηση, που γράφεται το 1943. Ξεχωριστό βιβλίο, όπως αποδεικνύεται, και είναι πολλοί οι λόγοι δείγμα αντιστασιακής ποίησης, μέσα στη δίνη του Πολέμου, με προσωπική αφιέρωση του ποιητή «Στο μεγάλο μας πολιτικό κ. Γεώργιο Καφαντάρη μ’ αγάπη και θαυμασμό», εικονογραφημένο με μοναδικά χαρακτικά του Σπύρου Βασιλείου, αλλά επιπλέον, όπως με συγκίνηση διαπίστωσα ανοίγοντάς το, μία από τις σπάνιες, αριθμημένες χειρόγραφες εκδόσεις, που κυκλοφόρησαν χέρι με χέρι, στον στενό κύκλο των συντελεστών της το 1943. Το βιβλίο, βέβαια, δεν εισάγεται τότε στη Βιβλιοθήκη, αλλά δέκα χρόνια αργότερα, το 1953, αναδεικνύοντας τον σημαντικότατο ρόλο που έχουν παίξει οι δωρεές προσωπικοτήτων στον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης μας. Τότε, η χήρα του Γεωργίου Καφαντάρη, εκτελώντας την επιθυμία του Έλληνα πολιτικού, καταθέτει στη Βουλή την προσωπική του βιβλιοθήκη, συγκροτημένη στο πέρασμα των χρόνων με «στοργή» και «με στερήσεις».28 Ε. Σε όλες τις περιόδους κρίσης, για να περάσουμε στην πέμπτη κατηγορία, οι άνθρωποι στρέφονται στο παρελθόν. Η μακραίωνη ελληνική ιστορία αποτελεί δεξαμενή από την οποία αντλούν όχι μόνο οι Έλληνες και οι σύμμαχοί τους, αλλά και οι κατακτητές. Την περίοδο της Κατοχής εισάγονται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής γερμανικές εκδόσεις που 21 ΒΙΒΛΙΑ ΥΠΟ ΚΑΤΟΧΗ
επιτάσσουντο κλασικό παρελθόν, εκθειάζοντας το αρχαιοελληνικό κάλλος και κλέος, αλλά και εκδόσεις προπαγάνδας της ιταλικής κατοχής, που κάνουν λόγο για μια «προαιώνια ιταλοελληνική αλληλεγγύη», σε αντιδιαστολή, μάλιστα, με την αιώνια εχθρά Αγγλία.29 Ο Χίτλερ στον λόγο του στο Ράιχσταγκ, στις 4 Μαΐου 1941, λίγες μέρες μετά την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην Αθήνα και την κατάλυση κάθε έννοιας ελευθερίας, θα αναφέρει τον σεβασμό του «για τον πολιτισμό και τις τέχνες της χώρας, που ήταν η κοιτίδα του κάλλους και του ανθρώπινου μεγαλείου» –χωρίς, εννοείται, καμία αναφορά στην αθηναϊκή δημοκρατία(!)– ενώ ο Μουσολίνι θα βιαστεί να ανέβει και να φωτογραφηθεί στην Ακρόπολη, κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 1942. Το γεγονός καλύπτουν οι υπό λογοκρισία ελληνικές εφημερίδες και με «άρθρα αθλίων τινών χαιρετιζόντων την άφιξίν του»30 η ιδιαίτερα σπάνια σήμερα εφημερίδα «Κουαδρίβιο», ελληνική έκδοση της ιταλικής εφημερίδας «Τίβερις» «αφιερωμένη στην ελληνο-ιταλικήν συνεργασίαν», που κατατίθεται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής τρία χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου. Με την εφημερίδα συνεργάζονται και Έλληνες, «περισσότεροι απ’ ό,τι περιμέναμε», όπως σημειώνει ο Θεοτοκάς με πικρία το 1942.31 Στην Ακρόπολη, βέβαια, είχαν επιδιώξει να φωτογραφηθούν και στρατιώτες των συμμάχων, όπως οι Αυστραλοί που αποβιβάστηκαν την άνοιξη του 1941 στην Ελλάδα, όταν ήταν ακόμη ζωντανή η ελπίδα αναχαίτισης της επέλασης του Άξονα. Μα και η πρώτη αντιστασιακή κίνηση των Ελλήνων γίνεται εκεί. Οι νεαροί φοιτητές, μικροί –μεγάλοι– ήρωες Μανόλης Γλέζος και Λάκης Σάντας κατεβάζουν τη νύχτα της 30ής Μαΐου 1941 τη σβάστικα από τον ιερό βράχο. «Η πρώτη μας σκέψη ήταν να πάμε στη Μπενάκειο Βιβλιοθήκη, να ανοίξουμε τη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια του ‘Πυρσού’ στο λήμμα ‘Ακρόπολις’ να διαβάσουμε ό,τι υπάρχει γύρω από αυτήν και να ξεσηκώσουμε τα σχεδιαγράμματα».32 22 ΜΑΡΙΑ ΒΛΑΣΣΟΠΟΥΛΟΥ
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz